Tartışmalı ilmî toplantılar dizisi
04- PARA, FAİZ VE İSLAM
İslâm hukuku kaynaklarında zikredilen para ile bugün tedavülde bulunan paralar arasında, para olma özelliği dışında bir benzerlik yoktur. Ayrıca İslâm'ın Faiz telakkisi ile kapitalist sistemin faiz telakkisi arasında köklü ve asla müteallik farklar bulunmaktadır. Faizin tahakkuk ettiği en önemli vasıtalardan biri de nakit paralardır. Günümüzde kullanılan paralar artık vasıf değiştirmiş, fıkıh kitaplarımızda geçen altın ve gümüş paralar bugün tedavülden kalkmış bulunmaktadır.
Günümüzde kullanılan paralara faiz tahakkuk ettirilerek haksız kazanç sağlanmaktadır. Esasen Müslüman haksızlık etmediği gibi haksızlığı kurban da edilemez. Dolayısı ile iktisadi hayatı temelinden sarsan haksız kazanç yollarının önlenmesi ve helal kazanç elde etme yollarını faaliyete geçirmesi her Müslüman’ın vazifesidir.
Bu düşünceden hareketle Vakfımızca, 03.03.1984 ve 25-27.05.1984 tarihleri arasında yapılan toplantılarda para, kredi ve faizin kavram, tanım ve tarihçeleri; İslâmî açıdan para (Altın, gümüş, fels ve kağıt paralar); İslâm'da para politikası ve riba yasağı; İslâm'da ve diğer sistemlerde faiz; İslâm'da faiz mefhumu ve unsurları; Mâdeni para, banknot ve kağıt para mübadelesinde faiz; İslâm'da para, kredi, faiz ve enflasyon ilişkileri, günümüzde banka, faiz, kredi sorunları ve Müslümanca tutum arayışları ilmi bir zeminde tartışılıp müzakere edilmiş, para ve faiz konuları, iktisat ilmi ve İslâmî prensipler açısından, tarihi teorik ve pratik yönleriyle 1984 yılı içerisinde incelenmiş ve tartışılmıştır.
Bu katip, "Para, Kredi, Faiz ve İslâm" konusunda sunulan tebliğleri ve bunlar üzerinde yapılan tartışmaları kapsamakta olup 1987 yılında yayınlanmıştır. Eser, Doç. Dr. Sabri Orman ve İsmail Kurt tarafından neşre hazırlanmıştır.
"Modern İktisat Literatüründe Para, Kredi ve Faiz" başlığını taşıyan ilk tebliğ, daha sonraki tebliğlere teorik bir zemin hazırlama hedefine matuftur. Doç. Dr. Sabri Orman tarafından hazırlanan bu tebliğ üç ana başlığı ihtiva etmektedir:
Para, Kredi Faiz. Para başlığı altında, para kavramı, paranın tarihçesi, fonksiyonları, özellikleri ve çeşitleri; para standartları ve para sistemleri; para arzı, para talebi ve paranın dolaşım hızı gibi konular ele alındıktan sonra paranın dolaşım hızı gibi konular ele alındıktan sonra paranın ortaya çıkardığı meseleler ile enflasyon develüasyon ve revelüasyon gibi para olayları ele alınmıştır. "Kredi" başlığı altında kredi kavramı, kredinin tarifi, tarihçesi, çeşitleri, araçları, mali piyasalar; kredinin iktisadi hayattaki yeri ve önemi üzerinde durulmuştur. Son başlık olan "Faiz" başlığı altında ise faizle ilgili başlıca kavramlar ve meseleler söz konusu edilmiştir.
Doç. Dr. Sabri Orman, akademik ilginin, faizin doğrudan doğruya yol açtığı menfi iktisadi ve sosyal sonuçların yanı sıra, faizin çağdaş kredi mekanizmasının işleyişinin sağlayan bir müessese olması hasebiyle dolaylı olarak yol açtığı ve açabileceği çok boyutlu menfi iktisadi ve sosyal sonuçlar üzerinde de yoğunlaşması gerektiğine işaret etmektedir.
Dr. Sabri Orman, kredi kemeline dayalı modern finansal sistemin kredi verenler kadar, hatta onlardan çok daha fazla kredi alanlara da haksız kazançlar sağladığına; gelir ve servet dağılımında çok büyük adaletsizliklere yol açtığına; gelir ve servet dağılımında çok büyük adaletsizliklere yol açtığına; insanların büyük kısmına müteşebbis denen çok küçük, fakat aktif bir grup lehine ekonomik, sosyal, hatta siyasi bakımdan pasifleştirdiğine; finansal aracılık sisteminin sağladığı avantajları faiz kurumuna bağlamanın doğru olmayacağına; faiz esasına dayanmayan bir mali sistemin de kendisinden beklenen tüm avantajları sağlayabileceğine dikkat çekmek istemektedir.
İkinci tebliğ, Dr. Beşir Gözübenli'ye aittir. " Para Kavramına İslâmî Yaklaşım Üzerine Bazı Düşünceler" başlığına taşıyan bu tebliğde altın ve gümüş paralar ile felsler ve kağıt paralar İslâmî nokta-i nazardan değerlendirilmeye çalışılmış ve şu sonuca varılmıştır: İslâmî açıdan bir şeyin para olarak kabul edilebilmesi için mutlaka nass ile sabit olması gerekmez. Paranın temel fonksiyonlarını yerine getiren her şey, İslâmî açıdan para sayılabilir. Bu konuda esas kriter, paranın yapıldığı madde, paranın şekli veya ismi değil, onun ifa ettiği fonksiyonlardır.
Doç. Dr. Ahmet Tabakoğlu'nun İslâm'da Para Politikası Hakkında Bir Deneme" adlı tebliği üçüncü sırada yer alıyor. Konuyu "İslâm Para Politikasının Nazari Esasları" İslâm Para Politikasına Tarihi Bir Yaklaşım" ve "Para ve Kredi Arz-Talebini Değiştirme yolu ile Para Politikası" başlıkları altında inceleyen Dr. Tabakoğlu'na göre, İslâm para politikasının temlinde para ve kredinin, arz ve talep yapılarının değiştirilmesi yatmakta olup; bu değişkenler iktisadi istikrarın icaplarına göre ayarlanacak ve bütün para politikası operasyonlarında paranın mübadele aracı olan fonksiyonu öncelikle göz önünde bulundurulacaktır.
Prof. Dr. Erol Zeytinoğlu " İslâm'da ve Diğer Sistemlerde Faiz " konusunu inceliyor. Prof. Zeytinoğlu, faiz kurumunun gelişmesini ilk çağdan başlatarak günümüze kadar getirmekte; bu arada Eski Yunan düşüncesinin, Hıristiyanlığın, liberal dönem kapitalizminin ve sosyalizmin faiz konusundaki tavır ve anlayışını ortaya koymaktadır. Zeytinoğlu'nun tebliğinin ikinci ana başlığı "İslâmiyet'te Faiz" olup, konu Kur’ân-ı Kerim, Hadis ve İslâm bilginleri açısından ele alınmaktadır. Prof, Zeytinoğlu, İslâm bilginleri açısından ele alınmaktadır. Prof. Zeytinoğlu, İslâm'ın haram kıldığı "Riba"nın, gerek lafzı, gerekse ruhu itibariyle Modern iktisadi hayatta yer alan "faiz" müessesinden farklı olduğu kanaatindedir. Ona göre her iki kavramı " efradını cami, ağyarını mani " bir şekilde tarif ederek "riba yasağı" kapsamı için de yer almayabilecek her türlü sermaye gelirini meşru kabul etmek kaçınılmaz bir zorunluluk halini almıştır.
Doç. Dr. Abdülaziz Bayındır'ın tebliği "İslâm'da Faiz Mefhumu ve Unsurları" başlığını taşımaktadır. Tebliğin girişinde faizin kademe kademe yasaklandığı anlatıldıktan sonra faiz mefhumuna geçilmekte ve konu, "Kur’ân-ı Kerim'de Faiz, Hadis-i Şerifle'de Faiz, Ashab-ı İkram'ın Faiz Anlayışı, Fıkıh Mezheplerinin Faiz Anlayışı ve İskonto" başlıkları altında anlatılmaktadır. Buralarda borca tahakkuk ettirilen faiz, yani" ribe’l-cahiliyye" ile bazı alım satım muamelelerinde tahakkuk eden faiz ayrı ayrı incelenmektedir."Faizin Unsurları" adını taşıyan bölümde mezheplerin ittifak ettikleri faiz unsurları ile ihtilaf ettikleri unsurları ayrı ayrı ele alınmaktadır. Akdin varlığı, akdin konusu ve mübadelede eşitsizlik ittifak edilen unsurlar olarak takdim edilmekte, faizde taraf unsuru ile mekan unsuru da ihtilaflı unsurlar olarak sayılmaktadır.
Tebliğin müzakeresi sırasında tevcih edilen sorular ve Dr. Bayındır'ın bunlara verdiği cevaplar tebliğin sonuna eklenmiştir. Bunlar, "Bazı Alım Satım Muamelelerinde Faiz, Temerrüt Faizi ve Enflasyon, Bankacılık, Vade Farkı ve Faiz," şeklinde sınıflandırılmıştır.
Kitaptaki altıncı tebliğ " Madeni Para, Banknot ve Kağıt Para Mübadelesinde Faiz "konusunda olup, Dr. Mehmet Erkal tarafından hazırlanmıştır. Bu tebliğde "İslâm'ın Para Tarihi" İslâm Öncesi Devir", "Hz. Peygamber Devri", "Hulefa-i Raşidîn Devri" ve "Abdülmelik B. Mervan'ın Para Islahatı ( Islahatü’l-Umle)" başlıkları altında gözden geçirdikten sonra, "Madeni Paraların Mübadelesinde Faiz" konusu fıkhi açıdan tartışılmaktadır. Tebliğde son olarak Banknot ve kağıt paraların İslâmî açıdan durumu " Felsler"e kıyasla araştırmaktadır.
Dr. Hamdi Döndüren'in "İslâm’da Para, Kredi, Faiz ve Enflasyon İlişkileri" başlığını taşıyan tebliğinde, bir önceki tebliğiyle paralel konuları yine fıkhî açıdan tartışma konusu yapmaktadır. Yalnız bu defa tahlile "Enflasyon" faktörü de girmekte ve ayrıca yoğunluk merkezi felsler ile kâğıt paralar üzerine kaymış bulunmaktadır. Dr. Hamdi Döndüren'in tebliğinin iki ana başlığı vardır:
1. Para ve Enflasyon
2. İslâm Hukuku Kaynaklarında Enflasyon
İlk başlık altında İslâm para tarihi kısaca gözden geçirildikten sonra, ikinci başlık altında felsler ile kâğıt paraların değerlerindeki sürekli düşüşlerin sonucu olan enflasyon; kâr ve alım satım gibi çeşitli iktisadi ilişkilerde yol açtığı problemleri ve kısaca vadeli kâr işlemleri ile alım satımda enflasyonun sebep olduğu değer kayıplarının nazar-ı itibara alınmayacağı kanaatinde olup, büyük ölçekli ve uzun vadeli kredi ihtiyacının ise "İnan Şirketi" ve "Mudârabe Şirketi" yoluyla çözülebileceği görüşündedir.
Bu kitaptaki son tebliğ Dr. Hüner Şencan tarafından hazırlanmış olup, "Günümüzde Banka, Faiz Kredi Sorunları ve Müslümanca Tutum Arayışları başlığını taşıyor. Dr. Hüner Şencan tebliğinin başlığı içinde yer alan konularla Müslümanların karşılaştığı konuları sergileyerek bunların çözümsüz kalışının veya uygun ve yeterli çözümler bulunamayışının yol açtığı olumsuz sonuçları ve kayıpları tartışma gündemine getiriyor. Dr. Hamdi Döndüren'in aksine, Dr. Hüner Şencan özellikle kâr işlemlerinde enflasyonun yol açtığı değer kayıplarını telafi edebilecek (Konpanse) edecek bir endekslemeye taraftar görünüyor.
Konu ile ilgili bilgi ve belgeler araştırmacılar tarafından derlenmiş, halka açık ilmî toplantıda sonuçlar üzerinde tartışılmış, toplantı metinleri kitap haline getirilerek neşredilmiştir.
▪ Duyurular
▪ Faydalı Linkler
▪ Bazı İSAV Yayınları
▪ Namaz vakitleri